بررسی اقلیمی طوفان پایتخت ایران دوشنبه 12 خرداد 1393
تهیه کننده دکتر محمد سلیقه
دانشیار دانشگاه خوارزمی تهران
عضو قطب علمی تحلیل فضایی مخاطرات محیطی
توفان دوشنبه 12 خرداد 1393 تهران را باید رخدادی اقلیمی دانست که با دوره بازگشت 100 ساله واحتمال 01/0 باعث کشته شدن 5 نفر و مجروح شدن حدود 50 نفر شد. سازمان هواشناسی ایران آنرا توفان تندری نامید اما از آنجا که توفانهای تندری اغلب در هوای مرطوب رخ می دهد[1] بهتر است آنرا توفان شبه تندری نامید زیرا علیرغم شدت شرایط صعودی در آن ریزشهای مناسبی اتفاق نیفتاد. سرعت باد در آن به بیش از 31 متر درثانیه رسید هوای پایتخت را کاملاً تاریک کرد و مردم وحشت زده را بدرون مترو و پناهگاهها کشاند. توفان از جنوب غرب شهر وارد تهران شده و به سمت شرق، دماوند و فیروزکوه حرکت کرد. توفان تندری پدیدهای میان مقیاس است که تقریبا در تمام نقاط دنیا رخ میدهد و در مقیاس جهانی رخداد آن در فصول گرم به مراتب بیشترازفصول سرد است[2]. به منظور ارزیابی توفان های تندری از شاخص های ناپایداری جوی مختلفی استفاده می شود که برخی از آنها عبارتند از : CAPE، CIN، SI، KI، TTI، LI، SOI،SWEAT و شاخص آب قابل بارش یا[3] PW . همچنین تشدید ناپایداری جوی و حرکات قائم در روز مذکور نمی تواند به علت ناپایداری محلی هوا که عمدتا در فصل بهاررخ میدهد باشد، بلکه وقوع ناپایداری شدید و توفان تندری مذکور بر اثر ورود هوای سرد و تحت شرایط ویژه سینوپتیکی انجام گرفته است. بر این اساس علت شکل گیری این توفان را در دو عامل میتوان خلاصه نمود: عامل اول عامل همدیدی (سینوپتیکی)
در روز 12 خرداد 1393 ناوه مدیترانه بر روی بخش شرقی مدیترانه مستقر شده است. ناوه مدیترانه در دوره سرد سال در اغلب موارد چهره شناخته شده ترازهای میانی تروپوسفر خاورمیانه و سواحل دریای مدیترانه است. در بخش شرقی این ناوه جایی که جریانات شمالی میشوند بر اثر تغییرات در سرعت و تراکم، ملکولهای هوا واچگالیده شده و واگرایی بالایی رخ می دهد. در چنین شرایطی عمومیت جو دلالت بر صعود و همگرایی تراز های پایینی تروپوسفر دارد؛ به عبارت دیگر هیچ دلیلی بر پایداری جوی وجود ندارد. سرتاسر تروپوسفر در این هنگام بالقوه دارای پتانسیل صعود میباشد. اگر چه ممکن است در بعضی نواحی چهره جوی پایداری باشد وتوربولانسهای نیواری غایب باشند اما در ذات نیوار این پتانسیل پنهان است و در صورت وجود شرایط محلی مناسب میتواند ظاهر و پدیدار شود (شکل 1).
ناوه فوقالذکر یک ناوه شبه موبایل کم عمق است که با انحنای ضعیفی هوای سرد شمال اروپا را به سرعت به منطقه خاورمیانه میرساند. ویژگی ناوههای کم عمق سرعت بالای مداری آنهاست. این سرعت بالا مانع از تعدیل دمای هوای با منشأ قطبی میشود. شکل 1: در بخش شرقی ناوه جریانات شمالی شدهاند. بر اثر تغییرات در سرعت و تراکم، ملکولهای هوا از هم دور شده و واگرایی بالایی رخ داده است. سرتاسر تروپوسفر بالقوه دارای پتانسیل صعود میباشد در ذات نیوار این پتانسیل پنهان است و در صورت وجود شرایط محلی مناسب میتواند ظاهر و پدیدار شود
عامل دوم عامل ترمودینامیک محلی
عامل دوم نظیر عواملی است که سیکلونهای حارهای را به توفانهای حارهای تبدیل میکند. یعنی اختلاف دمای سطح زمین و تراز تروپوپاوز، این اختلاف دما هر چه بیشتر باشد سرعت صعود عمودی را افزایش میدهد. دمای هوا تهران در روز های یکشنبه 11 خرداد و دوشنبه 12 خرداد1393 به 33 درجه سانتیگراد میرسد. درهمین حال، دما در چالههای جنوبغرب این شهر بیشتر از رقم مذکور است و در سطوح میانی تروپوسفر با نفوذ ناوه کم عمق مدیترانه، هوای سرد عرضهای بالای جغرافیایی نفوذ کرده باعث افزایش لپسریت در امتداد عمودی میشود. این شرایط با تشدید اختلاف دما بین سطح زمین و سطح تروپوپاوز همراه است. هوای گرم و سبک در تراز پایینی و هوای سرد سنگین (با منشأ شمال اروپا) در ترازهای میانی ناپایداری شدیدی را باعث میشود. هوای سبک گرم تمایل به صعود و هوای سنگین سرد تمایل به نزول دارد؛ شرایط ترمودینامیکی به نفع توربولانسها یا آشفتگی های نیواری محلی است. در حالی که شرایط عمومی منطقه هم برای تشکیل توفان فراهم است(شکل 2).
شکل 2 : الگویی از توبولانسهای جوی تهران
شکل 3: آرایش الگوهای جوی تراز 500 هکتوپاسکالی در روز 12 خرداد 1393، طوفان سهمگین تهران. فاصله گرفتن خطوط جریان برروی ایران حاکی از واگرایی شدید در سطوح میانی تروپوسفر دارد. پرفشار جنب حارهای در نواحی جنوب کشور مستقر است. پرفشار شمال خزر به صورت یک سیتم مانع باعث عمیق شدن ناوه مدیترانه شده و محور آن به صورت شمال غرب- جنوب شرقی در آمده است.
]- سایت هواشناسی سفیر باران http://mohammad-g.blogfa.com/post-99.aspx [2]- احمد عسکری و فرشته محبی ، 1390، مطالعه آماری همدیدی توفان های تندری در استان خوزستان ،چهارمین کنفرانس منطقهای تغییر اقلیم [3]- قویدل حیدری یوسف، 1390، کاربرد شاخصهای ناپایداری جوی برای آشکار سازی و تحلیل دینامیک توفان تندری روز 5 اردیبهشت 1389 تبریز، فضای جغرافیایی، تابستان 1390، 11(34) ص 182-